رابین هود ایرانی، یک زن بود - وبلاگ بازی

به گزارش وبلاگ بازی، خبرنگاران/آذربایجان شرقی زنان تبریز، فراتر از زنان دربار شاهانه بودند و با آنچه که ناصرالدین شاه تعریف و توصیف نموده، خیلی فرق داشتند، آن ها بیشتر از پخت و پز و انجام کارهای روتین خانه، بلد بودند، مثلا یکی از آن ها رابین هود ایرانی بود و از غنی می گرفت و به فقیر می داد.

او در یک خانواده روستایی و فقیر و در محله ای متولد شد که جنبش زنان در دوره ناصری از آن جا به پا خاست، حاج اسماعیل امیرخیزی در خصوص محله عمو زین الدین تبریز نوشته است که اهالی این محله به دلیل نزدیکی به محله امیرخیز و سنگر ستارخان،یاری های زیادی به مشروطه چی ها کردند.

زینب پاشا هم یکی از هزاران زنی است که نامشان در تاریخ مذکر ما گم شده و یا آنگونه که شایسته فداکاری ها و اثرگذاری های آن ها است، معرفی نشده اند.

مجید عموزاد زین الدینی در کتاب زینب پاشا در وصف دلاوری ها و فداکاری های زینب، معروف به بی بی شاه زینب، زینب باجی، ده باشی زینب و زینب پاشا اینگونه توصیف می نماید:

زینب در یک خانواده روستایی متولد شده و پدرش شیخ سلیمان، دهقان بی چیزی بود که مانند دیگر روستاییان به سختی روزگار می گذراند و زینب هم در چنین رنج و محنتی صاحب اراده قوی و آهنین شد، او زنی تنومند و قوی هیکل بود که دو گوشه چادر خود را به کمرش می بست، در آن موقع که در تبریز بیشتر خانم ها رو بندی به صورت خود می زدند، این خانم با صورت باز و بدون روبند رفت و آمد می نموده است.

قبل از مشروطیت و در دوران استبداد در ایران نظم و امنیتی وجود نداشت، بنابراین محتکران در تابستان، غله سالانه مردم را به قیمت مناسب خریده و در انبارها نگه می داشتند و در فصل زمستان قحطی مصنوعی به وجود آورده و کالای احتکار شده خود را به چندین برابر قیمت به مردم فقیر و مظلوم می فروختند.

همزمان با سال 1313 هجری قمری و در دوره سلطنت ناصرالدین شاه این قحطی مصنوعی که توسط عده ای محتکر به وجود آمده بود، به اوج خود رسید و افراد فقیر شهر در تنگنای بزرگ گرفتار شدند، تا جایی که قیمت یک من نان از 12 شاهی به 15 شاهی رسید، در چنین شرایط سخت اجتماعی، زینب پاشا چماق خود را که پوشیده از میخ و فلز بود به دست گرفته و عده ای زنان را به دور خود جمع نموده و بر علیه محتکران با سلاح سرد قیام کرد.

زینب پاشا رشادت هایی از خود نشان داد که رشادت های او به ضرب المثل در میان مردم تبریز تبدیل شد، به طوریکه وقتی دو نفر با یکدیگر دعوا می نمایند و یکی بر دیگری غالب می آید و به اصطلاح او را ده باشی زینب می نامند، در آن روزهای سیاه و گرسنگی این زن فداکار زردآلوهای شیرینی خریده و آن ها را در میان بچه های فقیر تقسیم می کرد و به آنها می گفت، هسته های آن ها هم شیرین است، آن ها را هم بشکنید و بخورید.

زینب پاشا غیر از بستن بازار و حمله به مقر حکومت و سنگباران کردن آن، عده ای از بقال های محتکر و نانوایان گران فروش را نیز به زیر چماق کلفت خود انداخته بود، برای مثال مشهدی حسن نانوا در نوبر قاپیسی و بقال محتکر و نانوای کوچه سقاخانه از جمله افرادی بودند که با چماق معروف زینب پاشا پذیرایی شده بودند.

روایت مرسوم در میان مردم که همواره زنان شجاع را در رشادت به زینب پاشا تشبیه می نمایند و اشعار سروده شده در وصف او بیانگر این نکته است که در روزگار مبارزه با ستم و ظلم اجتماعی در آن دوره، زنان تبریز بیش از مردان این شهر از خود صراحت و شجاعت نشان داده اند.

زینب پاشا پیشتاز بیداری زن ستم دیده ایرانی است که یک قرن و اندی پیش، مهر سکوت تاریخ را از لب برداشته و برای اولین بار در تاریخ ایران با 40 نفر از شیر زنان تبریز علیه ستم پیشگان و به موازات آن علیه نابرابری های جنسی که نظام فئودالی و دیدگاه های سنتی بر زنان تحمیل نموده بود به جنگ مسلحانه و پارتیزانی دست می زند و همه را در برابر دلاوری های شگفت انگیز خود به حیرت وا می دارد.

در عرصه اجتماعی و سیاسی این دوره همچنین مسائل و مسائل مهمی مانند بحران نان و امتیاز تنباکو نیز مطرح شد که این دو عامل نیز از جمله مهم ترین عواملی بود که جنبش زنانه تبریز به رهبری زینب پاشا را موجب شد.

زینب پاشا، تنها نبود

در جنبش زنانه علاوه بر زینب پاشا دَه ها زن بی نام و نشان بودند که در مواقع حساس با ندای زینب جمع شده و دسته بزرگی تشکیل می دادند، میرزا فرخ و قهرمان خطیبی، شاعرانی هستند که کارهای زینب را به شعر کشیده اند در سروده های این شاعران و در اطلاعات موجود، نام حداقل هشت تن از یاران نزدیک او معلوم است که عبارتند از یوزباشی خاور، نایب کلثوم، آتلی شاه به ییم، فاطمه نساء، سلطان بیگم، جانی بیگم، خیرالنساء و ماه بیگم، دریغا که نه تنها از چند و چون زینب، بلکه از سرگذشت یاران او هم خبری در دست نیست.

رضا همراز، پژوهشگر، در مقاله ای که در نشریه شمس تبریز به چاپ رسیده است، درخصوص آتلی شاه به ییم می گوید که او یکی از زنان نیرومند و با غیرت و هم دوره زینب پاشا و ساکن محله امیرخیز بوده و نفوذ زیادی داشت و به تبع از زینب پاشا در زمان قحطی، انبارهای افراد ثروتمند و محتکر را در آن محل بیرون ریخته و آن را بین افراد فقیر و گرسنه تقسیم می کرد، گفته می گردد که او وجوه دولتی را که از تبریز به مرند و جلفا برده می شد، از دست عمال دولتی خارج نموده و آن را به تبریز آورده و در بین نیازمندان این شهر تقسیم کرد.

اعطای امتیاز تنباکو در دوره ناصرالدین شاه به بیگانگان و همچنین لغو آن و نقش مردم تبریز در پیروزی نهضت ضد استعماری یکی از پر افتخارترین حماسه آفرینی های مردمی محسوب می گردد، به گفته منابع، زینب پاشا و یاران او از جمله معترضانی بودند که در این قیام به پا خاستند و حتی گفته می گردد که نام و نشان زینب پاشا بعد از این نهضت بر سر زبان ها افتاد.

در تبریز زنان به رهبری زنی به نام زینب و در اعتراض به قراردادها دوشادوش مردان به پا خاستند، همچنین بازار این شهر به علامت اعتراض بسته شد و متجاوز از 20 هزار نفر مسلح به شاه تلگراف کردند که به هیچ وجه زیر بار این قرارداد نخواهند رفت، با گذشت چند روز از بسته شدن بازار، ماموران دولتی به زور ارعاب و تهدید و وعده و وعید بازاریان را مجبور به باز کردن مغازه هایشان کردند، اما چند ساعتی از باز شدن بازار نگذشته بود که دسته های زنان به زور اسلحه بازار را بسته و به سرعت صحنه را ترک کردند و رهبری همین اقدامات برعهده زینب بوده است.

انتها بر اثر مخالفت شدید مردم، ناصرالدین شاه مجبور به عقب نشینی شده و امتیاز تنباکو را لغو کرد، اما مبارزه زنان تبریز و زینب پاشا کماکان بدون وقفه ادامه یافت، او هر ازگاهی به همراه دیگر زنان رزمجو در کوچه و بازار و محل ازدحام مردم ناگهان ظاهر شده و مردم را به مبارزه و کندن ریشه ظلم تشکیل و تشویق می کرد.او می گفت: اگر شما مردان جرات ندارید جزای ستم پیشگان را کف دستشان بگذارید، اگر می ترسید که دست دزدان و غارتگران را از مال و ناموس و وطن خود کوتاه کنید، چادر ما زنان را سرتان کنید و در کنج خانه بنشینید و دم از مردی و مردانگی نزنید، ما جای شما با ستمکاران می جنگیم.

این آخرین اقدام زینب پاشا نبود و او هنگام وقوع بحران نان در تبریز هم قیام کرد:

انبار کردن مایحتاج مردم و گران فروختن آن در زمان کمیابی و ایجاد قحطی مصنوعی از جمله اقدامات اعیان و بازرگانان در دوران قبل از مشروطه بود، در نتیجه این کار، نان همواره کمیاب و جلوی نانوایی ها پر از انبوه زن و مرد بود که فریاد و هیاهویی آنان از دور شنیده می شد، این مسئله به یکی از گرفتاری های اصلی مردم تبدیل شد و چندین بار آشوب هایی پدید آورده بود که یکی از آن ها آشوب خونین سال 1316 هجری قمری و تاراج خانه های نظام العلما و علاءالملک دیگران بود.

زنان در اعتراض به شرایط بحرانی نان پیش قدم شدند و به طرق مختلف به ابراز نارضایتی پرداخته و از به کارگیری خشونت نیز خودداری نکردند، در تبریز هم زینب پاشا و یارانش در چنین مواقعی در کار کشف انبارهای غلات مالکان و گگرددن آن ها و تقسیم گندم و جو احتکار شده بین خانواده های تنگدست فعال بودند، از این جهت، محتکران و گران فروشان تبریز خاطره خوشی از زینب پاشا و یارانش ندارند.

شاید این برای اولین بار در تاریخ دنیا بود که حدود سه هزار زن چوب به دست در بازارها به راه افتاده و کسبه را به بستن دکان و پیوستن به راهپیمایان مجبور کردند.

سیسیل وود، سرکنسول انگلیس در تبریز که در واقع شاهد عینی رویدادها در این شهر بود در گزارشی به سفیر انگلیس در تهران پس از اشاره به بی توجهی و بی علاقه گی مقامات محلی آذربایجان که مردم را به حال خود گذاشته و در زمینه تامین آذوقه و رفاه آن ها اقداماتی ننموده اند، نوشت تبریزی ها که گرسنه و گرفتار قحطی شده اند در روز ورود ولیعهد به تبریز در بازگشت از تهران که برای معالجه به آن جا رفته بود، دست به تظاهرات کوچکی در بازار تبریز زدند، اما وقتی قائم مقام پیشکار حکومت آذربایجان از طرف ولیعهد (مظفرالدین میرزا) به آنان وعده بهبود اوضاع را داد، آرام شدند.

سرکنسول انگلیس در انتها این گزارش از وزیر مختار انگلیس در تهران خواست که ناصرالدین شاه برای جلوگیری از آشوب های احتمالی که می ترسد برای خارجی ها نتایج ناگواری داشته باشد، پادرمیانی کند؛ چرا که ولیعهد مظفرالدین میرزا به علت سستی، اعتماد و حسن نیت مردم آن را از دست داده و اندک نیروی نظامی هم که در اختیار او است به زودی به شورشیان می پیوندند.

زنان در طول این مدت در اعتراض به قطحی و فساد حاکمان شورش نموده و بازاریان را مجبور به بستن دکان هایشان کردند، اما هر بار ولیعهد با دادن وعده وعید با آن ها و قول مساعدت و پرداختن خون بهای کشته شدگان در شورش ها آن ها را از سر وا نموده بود.

سسیسل وود در گزارش دیگری نوشت: روز هفدهم اوت 1895 برابر با بیست و پنجم صفر 1313 هجری قمری گروهی از زنان در بازار در اعتراض به پرداخت نشدن خون بهای کشته شدگان به راه افتاده اند ، در نتیجه ولیعهد ناچار شد دستور دهد 750 تومان از این بابت پرداخت گردد، اما از آن جایی که 12 نفر در جریان شورش کشته شده اند، هنوز 2250 تومان کم است.

یکی دیگر از عملیات های مردمی زینب پاشا و یارانش حمله به خانه نظام العلمای دیبا از رجال منتفذ دوره قاجاری است، با مطالعه و آنالیز توضیح حال خاندان نظام العلمای دیبا دیده می گردد که این خاندان پرنفوذ هم در دوره قاجاریه در راس بعضی از امور مهم این دوره بوده و هم در دوره بعدی یعنی در دربار پهلوی برای خود جاه و مقامی داشتند.

گفته می گردد که نظام العلما از شاه اجازه داشت تا غله خود را هر وقت که دلش خواست، بفروشد، زینب پاشا پس از شناسایی محل انبار، نقشه حمله را از پیش آماده نموده و هنگام حمله، چادر خود را از سر برداشته و از آن علم ساخته و پیشاپیش مردم حرکت کرد، خانه و انبار انباشته از گندم نظام العلما را گرفته و به مردم گرسنه داد.

گفته می گردد که این اقدام آخرین اقدام و صحنه حضور زینب باجی در شهر تبریز بوده است و بنابر روایتی آخرین حادثه قابل ذکر زندگی زینب پاشا را باید درگیری او با سربازهای عثمانی در جریان مسافرتش به عتبات که در اواخر عمرش رویداد، می دانند و بعد از آن دیگر اطلاعی درباره زندگی او در دسترس نیست.

بر اساس این گزارش، بیشتر منابع معتقد هستند که بعد از این واقعه خبری از زینب پاشا به دست نیامده است و به نظر می رسد که او در آخرین سفر خود به مقصد کربلا، در گذشته و پیکرش نیز هیچگاه به شهر تبریز و زادگاهش عمو زین الدین بازنگشته و در کربلا دفن شده است.

منبع: کتاب زینب پاشا- مجید عموزاد زین الدینی